Сөйлеу проблемалары бар балалар көбейіп келеді. Сол себептен қазір ата-аналар логопедтің көмегіне көбірек жүгінеді. Алайда сабақтардың тиімділігі мен сәттілігі ата-аналардың логопедиялық терапияның ұсыныстарын қаншалықты дұрыс орындайтындығына байланысты. Логопедтің кеңестері тек ата-аналарға ғана емес, тәрбиешілерге де қажет, өйткені олар сөйлеуді дамыту және дыбыс айтылуын түзету үшін кейбір жаттығуларды өз сабақтарында пайдалана алады.

1-кеңес. Егер логопед баланы невропатологқа бағыттаса, алаңдамаңыз.

Көбінесе ата-аналар баланы невропатологқа көрсету туралы ұсынысқа жағымсыз көзқараста болады. Олар мұндай ұсынысты таңданумен, қорқынышпен, кейде тіпті өте агрессивті қабылдайды. Алайда, логопедтің жұмысы  көбінесе неврологиямен тығыз байланысты, сондықтан невропатологқа бағыттау баламен жұмыс жасауда өте оң нәтиже бере алады.

Егер  медицинаға тереңірек үңілсек, сөйлеудің көптеген ақаулары жүйке жүйесінің жұмысына тікелей байланысты екені белгілі. Сондықтан баланың сөйлеу проблемаларын диагностикалау және түзету кезінде балалар невропатологы маманының көмегіне жүгіну керек. 

Тілдің қандай бұзылыстарында невропатологқа бару керек?

• Дизартрия. 
 • Алалия. 
 • Афазия. 

Невропатолог маманнан кеңес алу себептері

Сіз бала үшін құнды уақытты жіберіп алуыңыз мүмкін. Көбінесе ересектер баланы ұзақ уақыт бойы әртүрлі үйірме мен қосымша сабақтарға апарады. Олар бұған көп уақыт пен күш жұмсайды, бірақ сөйлеу мәселесі шешілмейді. Бұл мамандардың кешенді жұмысы қажет екенін көрсетеді, логопедиялық түзету бұл балалар невропатологының ұсыныстарымен үйлесуі керек.

Проблеманың себебін анықтау керек. Көбінесе ата-аналар бір кемшіндікке, мысалы, тілдегі ақаулыққа қадалып қалады, ал басқа алаңдатарлық белгілерді байқамайды. Олар логопедке барған кезде ғана логопед өз кезегінде мәселенің түп-тамырын тауып, ата-аналарды невропатологқа бағыттайды. Өйткені, логопедтің талдауын зерттеген тәжірибелі невропатолог қана баланы жан-жақты зерттеп, қауіпті белгілердің себебін анықтай алады. Сөйлеу проблемалары жүйке жүйесінің бұзылуымен тығыз байланысты. Себептері: токсикоз, инфекциялар, жүктілік кезінде, әсіресе бірінші триместрде жедел суық тию, асфиксия және босану кезіндегі жарақаттар және басқалар.

Нәтижеге жете білу керек. Абыржып, үрейленудің қажеті жоқ, невропатологқа баруды кейінге қалдырмаңыз. Дәрігер жүйке жүйесіндегі патологияны анықтағаннан кейін кешенді ем тағайындайды. Бұл міндетті түрде көптеген ата-ана үрейленетін әсері күшті препараттар немесе транквилизатор тағайындайды деген сөз емес. Көбінесе невропатолог жаттығу терапиясын, массаж, сондай-ақ әртүрлі физиотерапиялық процедураларды ұсынады. Мұндай емдеу тәсілі сөйлеу терапиясын түзетуді тиімдірек етуге көмектеседі. 
 Барынша бір маманды ғана таңдап, онымен үнемі кеңесіп отырған жөн. Бұл мамандар мен ата-аналарға сөйлеу түзелуін  объективті бағалауға және динамиканы бақылауға көмектеседі.

Естеріңізде болсын, тіл кемшіндігі әруақытта өздігінен пайда болмайды, көбінесе олар жүйке жүйесі бұзылуының алғашқы белгілерін көрсетеді. Мұндай жағдайларда балалар невропатологы баға жетпес көмек көрсетеді. Содан кейін ғана логопед пен невропатологтың бірлескен жұмысы оң нәтиже береді.

2-кеңес. Қысқа тіласты жүгеншегі. Не істеу керек?

Тіласты жүгеншегі – бұл тіл астында орналасқан және тілді тіл асты кеңістігімен байланыстыратын жарғақ. 

Тіласты жүгеншегінің ұзындығы өз мөлшерінде ме, жоқ па,
 оны қалай анықтау керек?

Тіласты жүгеншегі барлық адамдарда түрлі ұзындықта. Оның ұзындығын анықтау үшін  баланың тілін шығартып қарау керек, ұшы екі жартылай дөңгелек жапырақша түрінде екіге бөлінбегенін тексеру керек. Егер тілді төменнен тіласты жүгеншегі тартып тұрса, бұл мүмкін. Сондай-ақ, балаға табақшаны жалату керек, тілін тақылдатуды өтіну керек, егер бәрі қалыпты болса, демек дауыс қойылымы үшін кедергілер болмауы тиіс.

Келте тіласты жүгеншегі

Келте тіласты жүгеншегі тілдің қозғалысына қиындық тудырады. Бала тілін жоғары көтере алмайды. Ш, Ж, Ч, Щ, Р, Рь сияқты жоғарғы дыбыстардың айтылуы бұзылады.

Сондай-ақ, келте тіласты жүгеншегі тіл ортасының жылжуын тудыруы мүмкін, ол асимметриялы түрде дамиды. Бұл кейбір дыбыстардың дұрыс артикуляциялық қалыпына кедергі келтіреді. Баланың дикциясы бұзылады, сөйлеуі кейде түсініксіз болады.

Кейде келте тіласты жүгеншегі төменгі жақтың қалыптасуына кедергі келтіруі мүмкін, тістер бір жағына қисайып, тістің түп жағы ашылады. Бұл өз кезегінде периодонтит пен гингивитке әкелуі мүмкін. Бұндайда  міндетті түрде ортодонт маманға көрсету керек.

Балада тіласты жүгеншегі келте болса ата-ана не істеуі керек?

Тіласты жүгеншегін созу

Егер жүгенше өте қысқа болмаса және оның ұзындығы қалыпты болса, оны созып көруге болады. Бірақ бұны бала беске толғанға дейін жасаған дұрыс. Бес жастан кейін созу әлдеқайда қиын болады.

Операциядан айырмашылығы, жүгеншені созу бала үшін соншалықты қорқынышты және зақымды емес, бірақ бұл процесс көп уақыт пен күшті қажет етеді. Өйткені, логопед ұсынған жаттығуларды күніне бірнеше рет мұқият және жиі орындау керек.

Сондай-ақ, жүгеншені логопедиялық массаж көмегімен де созып көруге болады, бірақ бұл өте ауыр процесс, сондықтан ата-аналарға баланы операцияға апару оңайырақ.

Логопедиялық массаж көмегімен созу – бұл жағымсыз процесс, көбінесе бала үшін өте ауыр.
 Осылайша, егер жүгенше тым қысқа болмаса, оны арнайы жаттығулардың көмегімен ұзартуға тырысуға болады. Кішкентай бала нұсқауларға сәйкес барлық әрекеттерді мүлтіксіз орындамайды, сондықтан бұл әрекетті қызықты ойынға айналдыруға тырысыңыз.

Кішкентайларға арналған жаттығулар

1. Табақшаны жала.
 2. Қасықтағы балды тіліңді созып алып же.
 3. Тіліңді иекке дейін жеткіз.
 4. Тіліңді мұрынға тигіз.
 5. Әткеншек. Аузыңды ашып, тілдің ұшын мұрынға тигіз, содан кейін иекке, содан кейін қайтадан мұрынға, қайтадан иекке қарай соз.
 6. Кішкентай құлын. Аузыңды ашып күл. Құлын боламыз, күлкілі құлын сияқты таңдайды тарсылдатамыз. Аузыңды аш, тілің ашық болсын. Бері қара, тіліңді шығарып тұр. Әжеңнің алдына отыра ғой, енді өзіңді кішкентай пони деп ойла.

Үлкен балаларға арналған жаттығулар

1. Дәмді тосап. Аузыңды сәл ашып, сиқырлы тосапты жалап жатқандай, тілді жоғарғы ерінге жоғарыдан төменге қарай жылжыт. Төменгі жақ қозғалмасын.

2. Бояушы. Сенің тілің – сиқырлы щетка деп елестет, енді сен төбені «щеткамен» бояуың керек. Мұны істеу үшін аузыңды ашып, алға-артқа тіл ұшын қозғап төбені бояп шығасың.

3. Барабан. Тілдің көмегімен даңғырлатып ұрып, барабанға айналуға тырыс. Аузыңды ашып, сәл күлімсіре, тіл ұшын бүріп ауыз қуысына қарай (жоғарғы күрек тістердің артындағы жақ сүйек төмпесі) бірнеше рет және айқын, бір деммен «Д-Д-Д» деп дауыстап айт. Алдымен баяу, содан кейін қарқынын арттыр. Бірнеше рет қайтала. Жаттығуды орындау кезінде аузыңды жаппай, ашық ұста.

4. Саңырауқұлақ. Аузыңды кеңінен ашып, тілді барынша көтеріп таңдайға тигізіп жабыстыр. Тілді осы қалыпта 5–10 секунд ұстап тұруға тырыс. Тіл – саңырауқұлақтың телпегі, ал созылған тіласты желбезегі – оның жіңішке аяғы деп елестет. Содан кейін тілді «ажыратып», аузыңды жабасың. Бұл көңілді жаттығуды 2–3 рет қайталаңыз.

5. Гармошка. Кел, екеуміз тілден гармошка жасайық. «Саңырауқұлақ» жаттығуындағыдай тілдің ұшын таңдайға тигізіп жабыстыр, содан кейін тілді алмай, аузыңды аш, сосын жап. Тіласты желбезегі барынша созылып, одан кейін кішірейетін гармошка рөлін атқарады.

Ата-ана, назар аударыңыздар!

Қажетті нәтижеге аталған жаттығуларды жүйелі түрде орындаған кезде, олардың орындалу уақытын күн сайын арттырған кезде ғана қол жеткізіледі.

Баламен сабақты неғұрлым ертерек бастасаңыз, соғұрлым тезірек қажетті нәтижеге жетесіз.

Баланың жасы өскен сайын, тіласты жүгеншесін созу соғұрлым қиын болады.

Оперативті араласу

Есіңізде болсын, кез келген операция бала үшін үлкен қорқынышты және стресс. Егер сіз әлі де хирургиялық араласуға жүгінуді шешсеңіз, кейбір жайттарды ескеріңіз.

Заманауи жабдықтармен жұмыс істейтін білікті дәрігерді табыңыз. Ата-аналар жергілікті қос анестезиямен операциялар туралы жақсы айтады. Бірақ анестезияны таңдауды тек дәрігер талдау негізінде жасайды.

Тіл жүгеншесін тілген соң да жаттығуларды жалғастыру керек, өйткені тіласты желбезегі қайтадан өсе алады. Жаттығуды операциядан кейін 10–14 күн өткен соң, бірақ 1 айдан кешіктірмей жалғастыруға болады.

Оперативті араласу кейде сөйлеу проблемаларына байланысты ғана емес. Қысқартылған жүгенше периодонтиттің, гингивиттің және тістер арасындағы үлкен жарықтардың себебі болған жағдайлар болды. Бұл әркімде бола бермейді және тәжірибелі маман мұндай жағдайды оңай анықтай алады.

3-кеңес. Ата-ананың сөйлеуі - балаға үлгі.

Бала өмір сүретін сөйлеу ортасы оның дамуында үлкен рөл атқарады. Балалар көбінесе ересектерге еліктейді. Сондықтан отбасы мүшелері олардың сөйлеуі балаға үлгі болуын қамтамасыз етуі керек. Бала дұрыс сөйлесуді білмейді. Ол ересектердің сөзін тыңдап, оны көшіре бастайды.

Ата-аналар балалармен қарым-қатынас жасау кезінде жіберетін қателіктердің бірнеше түрі бар.

«Үндемес» ата-ана. Белгілі бір себептермен бір-бірімен аз қарым-қатынас жасайтын және айналасындағы адамдармен араласпайтын жұптар бар. Мұндай отбасыларда балалардың дамуы кешігіп отырады, олар еліктей алатын және осылайша дұрыс сөйлеуді үйренетін сөйлесуді үйде көрмейді. Мұндай балалар сөйлеу аппараты қалыпты дамыған болса да, үндемейді. Егер осындай отбасынан шыққан баланың сөйлеу аппаратында проблемалары болса, онда оған сөйлеуді бастау өте қиын болады.

Қорытынды. Балалармен және бала көзінше үнемі сөйлесу керек. Сонымен қатар, сөйлеудің интонациясы да өзгеруі керек, эмоционалды, мейірімді немесе күлімсіреп сөйлесу керек. Баламен эмоционалды байланыс толық дамуға жақсы көмектеседі.

Түсініксіз сөйлеу. Тез, түсініксіз сөйлейтін, сөз соңын жұтатын және бірақ сөйлеу аппаратымен ешқандай проблемалар жоқ жұптар жиі кездеседі. Сондай-ақ, олар тез, түсініксіз және импульсивті түрде баламен сөйлеседі. Мұндай отбасында балаға ересектердің сөзіне еліктеу қиын. Ол сөздерді естігендей айтады. Мұның бәрі болашақта сөйлеу кемшіліктеріне әкелуі мүмкін.

Қорытынды. Бала тез сөйлеу тәсілін қабылдамауы үшін оның қатысуымен сөйлеуін қадағалап, әр сөзді нақты айтуға тырысу керек.

«Әжесінің баласы». Көбінесе ата-аналар жұмысбасты болып, кішкентай балаларды тәрбиелеуге уақыттары мен күштері болмай жатады. Мұндай жағдайларда ата-әжелер көмекке келіп, балаларды мектеп жасына жеткенге дейін тәрбиелеуге алады. Өздеріңіз білетіндей, әжелер әрқашан балалардың физикалық дамуына көп көңіл бөледі, ал сөйлеуді дамыту назардан тыс қалады. Мұндай отбасыларда бала бірінші сыныпқа сөйлеуі жеткіліксіз дамымаған қалыпта барады.

Қорытынды. Тіпті баланы ата-әжесіне уақытша тәрбиелеуге бергенде де, оның тілдік дамуы туралы ұмытпаңыз. Баланы балабақшаға орналастырыңыз немесе даму орталықтарына апарыңыз. Балаға толық қарым-қатынас қажет.

«Бала былдыры». Көбінесе ересектер балаға сөйлегенде оны еркелетіп дұрыс сөйлемейді, балаға бейсаналық түрде ұқсауға тырысып оның дұрыс айтпаған сөздерімен сөйлеп жатады. Алайда, бұл баланың сөйлеуіне, оның дамуына жағымсыз әсер етеді. Нәтижесінде – баланың тілін жақсартуға ынтасын жоғалтады.

Қорытынды. Баламен дұрыс сөйлесу өте маңызды. Қолайсыз сөйлеу ортасында тәрбиеленген, тіпті дұрыс сөйлейтін балада да ақаулар пайда болуы мүмкін. Ата-аналардың үлкен мүмкіншілігі бар. Тіпті ең білікті логопед маман балаға ата-анасындай көмектесе алмайды. Ересектер баланың қасында көп уақыт болады және қарым-қатынас процесінде олар сөйлеуді дұрыс дамыту үшін ертегі оқып, ән айтып, ойын ойнап, онымен сөйлесу арқылы көп жағдай жасай алады.